A concrete state : constructing materials and building ambitions in the (Belgian) Congo

On the 18th of October 1908, the Belgian parliament voted in favour of the Belgian take-over of the Congo Free State from the Belgian king Léopold II, who had privately owned the Congolese territory but was forced to give up ‘his’ colony after the international outcry over the well-known Congo atrocities. With this vote, the Congolese territory officially switched hands, and the Belgian rule over Congo would remain in place until 1960. The advocates of the reprise had held up prospects of great gain by referring to the enormous mineral wealth of the colony, whereas the adversaries acutely remarked that the colony would only remain profitable if Belgium would continue on the same plundering elan than their internationally condemned king. The reality-check came quickly, when one of the strongest advocates, Jules Renkin, visited the Belgian Congo in his new role as the first minister of colonies. After a five-month journey through ‘his’ colony, he realized that for the material realization of the colonial ambitions to be economically and practically feasible, a cheap, locally produced building material would be of quintessential importance. However, as the colonial presence was justified through the paternalistic image of ‘helping’ the African inhabitants on their ‘path to modernity’, this colonial building material could not be one of the existing local building materials, as these were publicly denounced for being non-durable, insalubre [unhygienic] or even puant [stinking] — although in reality they remained in use for all sorts of colonial buildings throughout Belgian colonialism. Though seemingly a deadlock, the technocrats of the Belgian Congo remarkably quickly formulated an answer to this question: Concrete. Once a local cement plant would be established —which eventually only happened in 1921 after several failed attempts— concrete would be the deus-ex-machina that could resolve the apparent contradiction between the economic necessity to use local materials on the one hand and the cultural disdain towards local materials on the other. Though all of its components —apart from the reinforcement bars— could be locally sourced, the ‘magic’ happened when in bringing these materials together, they still turned into the most ‘modern’ material on the planet. Throughout Belgian colonialism, it was concrete and its aura of ‘modernity’ that justified the presence of Belgium in Congo. It was concrete, with its constructed properties of ‘durability’—as opposed to the alleged non-durable materials— that had to confirm the racial hierarchy of Europeans over Africans. It was concrete’s ‘economy’ —with most of its components locally available— that had to make the construction of the colony affordable. And it was concrete’s on-site ‘simplicity’ that had to meet the racist objections about Congolese construction labourers being completely ‘unskilled’. In other words: the Belgian Congo was A Concrete State. This importance of concrete for the colonial state is the premise of this work. Hence, following Daniel Headrick’s seminal work —in which he argues that science and technology were the main weapons in Europe’s colonial dominance of the 19th and 20th century—, concrete is framed as a Tool of Empire, in the sense that it was a sine qua non for the physical materialization of colonial ambitions. In the two main parts of this dissertation, however, I highlight just how reductive such an interpretation is. In the first part, Constructing Materials, I question Europe’s centrality in the development of cement by looking at its Congolese biography. In doing so, I argue that the European centrality in the development of science and technology at large, which is an implicit assumption of Headrick’s Tools of Empire approach, should not be taken at face value. By looking beyond these moments of invention in European laboratories and by taking the production of cement in Congo into account, I aim to relocate cement’s history. The first chapter looks ‘forwards’, turning towards the production of cement in Congo’s first cement plant, the Cimenterie du Congo in Lukala. Through three crucial episodes in the biography of Lukala cement, the first cement produced on and from Congolese soil, I disclose how a variety of local actants —including, for instance, the resisting geological layers, ambitious geologists, disgruntled labourers, colonial administrators, local land owners or the cement kiln— all had an enormous impact on this Lukala cement, which eventually had strengths that were even well-above the Belgian requirements for High Resistance Portland Cement. It was only through all sorts of economic processes that the Lukala cement was eventually homogenized, turning it into a commodity that was highly similar to the cements imported from Belgium. Though today, with such regulating processes even more pronounced, cement became a universal commodity that is transported across the globe, this narrative showed how in the past the material had a remarkable material diversity, and that the Congolese cement had only quite little to do with the cements that developed simultaneously in Europe. The second chapter takes this ‘relocation’ of cement’s history further. Whereas the first chapter still confirms the rather central role of Europeans in the development of Congolese cement —it were Belgian investors and European engineers who set up the plant in Lukala— the second chapter challenges this European myth of origin by enlarging the temporal scope: instead of seeing cement as an absolutely new technology invented in 19th century Europe, I position cement within a much longer history of burnt lime. In doing so, once again, other localities, temporalities and actants gain primacy in cement’s history: I formulate the hypothesis that burnt lime (cement’s younger brother) was known in Congo before the arrivals of Belgian colonials thereby questioning the colonial knowledge claims over the technique. In this first part, the understanding of concrete as a tool of empire, is critically examined by adding local nuances to the history of its most important component. The second part of this dissertation, Building Ambitions, starts from the same goal: to critically understand if concrete could be interpreted as a tool of empire. Since striving for exhaustivity when studying such a ubiquitous material is impossible, I decided to focus on three case studies. All three correspond to one of the major technical innovations concrete underwent: the harbour of Ango-Ango (1925-1930) was an early reinforced concrete construction site in the Belgian Congo; in the CCC-building (1950) prestressed concrete was first applied in a building in central Africa; and, in the case of the Bata 300 factory in Kinshasa (1963-1966) the standardization and mass-production of concrete elements had to industrialize construction and relieve on-site difficulties. Through this selection, I intended to gauge how these technologies, that were only just introduced in Congo, were applied in a Congolese context. The close reading of the specific construction processes that resulted from this case-based approach however, quickly revealed that building in concrete did not always go smooth. On the contrary, the building sites were troubled by all sorts of incidents, accidents and complications. The construction of the Ango-Ango harbour, discussed in chapter 3, was perhaps the most spectacular in that sense. After building for 5 years and spending 40 million Francs, the plans for the concrete harbour were eventually left behind in favour of a steel jetty. Though the CCC-building and the Bata 300 factory, the cases developed in chapter 4 and chapter 5, can at first sight be interpreted as a success, the close reading of these ‘successful’ construction processes exposed how their execution was also far from flawless. These —quite literal— chapters of accidents, make it clear that understanding concrete as a fully mastered ‘tool’ was a far cry from reality —however keen the Concrete State was to present it as such. / Op 18 oktober 1908, besliste het Belgische parlement om de Congo Vrijstaat van koning Leopold II over te nemen. Tot dan, was de koning persoonlijk eigenaar van het volledige Congolese grondgebied geweest, maar na de internationale verontwaardiging over de wreedheden die kort daarvoor aan het licht waren gekomen, werd die situatie onhoudbaar. Met hun beslissing gaf het parlement het officiële startschot voor de Belgische kolonisatie, die uiteindelijk tot 1960 zou voortduren. De beslissing was echter niet eenduidig: de reprise had zowel voor- als tegenstanders. In de debatten voorafgaand aan de stemming, hadden de voorstanders vooral grote winsten voor de Belgische staatskas voorgespiegeld, waar de tegenstanders fijntjes opmerkten dat de kolonie alleen zo winstgevend zou blijven als de Belgische staat op hetzelfde élan dan de koning. Toen één van de meest uitgesproken voorstanders van de reprise, Jules Renkin, in zijn nieuwe functie als allereerste Minister van Koloniën een bezoek bracht aan Belgisch Congo, werd hij gedwongen de werkelijkheid onder ogen te zien: het uitbouwen van de kolonie zou een bijzonder dure zaak worden. Na een reis van vijf maanden door 'zijn' kolonie besefte hij dat voor de materiële verwezenlijking van de grote koloniale ambities die België koesterde, een goedkoop en lokaal geproduceerd bouwmateriaal van essentieel belang was. Aangezien de koloniale aanwezigheid echter werd gerechtvaardigd door de paternalistische claim dat de Belgen de Afrikaanse inwoners op weg ‘hielpen’ naar ‘de moderniteit’, kon dit koloniale bouwmateriaal niet zomaar één van de bestaande lokale bouwmaterialen zijn. Die lokale bouwmaterialen werden in het publieke koloniale discours immers aan de kant gezet als ‘non-durable’ [niet duurzaam], ‘insalubre’ [onhygiënisch] of zelfs ‘puant’ [stinkend], hoewel ze gedurende de volledige koloniale periode wel in gebruik bleven voor allerlei (overheids)gebouwen. Deze financiële noodzaak om lokale materialen te gebruiken enerzijds en de socioculturele afkeer van lokale materialen anderzijds, is schijnbaar een impasse. Maar de technocraten van Belgisch Congo hadden opmerkelijk snel hun antwoord klaar: beton was het ideale koloniale bouwmateriaal. Zodra er een lokale cementfabriek zou zijn opgericht —een plan dat na verschillende mislukte pogingen uiteindelijk pas in 1921 werkelijkheid werd— zou beton de deus-ex-machina zijn die de schijnbare tegenstelling tussen de economische noodzaak om lokale materialen te gebruiken en de culturele afkeer van lokale materialen kon verzoenen: hoewel alle componenten van beton lokaal konden worden gevonden, transformeerde het materiaal op bijna ‘magische’ wijze in het meest moderne materiaal ter wereld wanneer die aparte componenten werden samengevoegd. Gedurende de volledige koloniale periode, was beton van belang om de aanwezigheid van België in Congo te rechtvaardigen. Het was beton waarmee de bouwprogramma’s moesten worden verwezenlijkt die Congo de ‘moderniteit’ zouden intillen. Het was beton dat de raciale hiërarchie van Europeanen over Afrikanen moest bevestigen. Het was beton, met de meeste componenten ervan lokaal beschikbaar, dat de bouw van de kolonie betaalbaar moest maken. En het was beton, omwille van de zogezegde eenvoud van het materiaal, dat in dat alles zou lukken, ook al moest er gewerkt worden met Congolese arbeiders, die steevast als onhandig of onkundig werden weggezet. Met andere woorden: Belgisch Congo was Een Staat van Beton. Het essentiële belang van beton voor de uitbouw van de koloniale staat is het uitgangspunt van dit werk. In navolging van Daniel Headricks baanbrekende boek —waarin hij betoogt dat wetenschap en technologie de belangrijkste wapens waren voor de koloniale dominantie van Europa in de 19de en 20ste eeuw— beschouw ik beton eveneens als een tool of empire: zoals ik hierboven heb beargumenteerd, was het een conditio sine qua non voor de fysieke materialisatie van de koloniale ambities. Hoewel ik beton eerst als het koloniaal materiaal bij uitstek neerzet, probeer ik in de twee delen van dit proefschrift —in lijn met de postkoloniale kritiek op die tools of empire aanpak in wetenschapsgeschiedenis—aan te tonen hoe reductief een dergelijke interpretatie is. In het eerste deel, Constructing Materials, stel ik de centraliteit van Europa in de ontwikkeling van cement ter discussie door de Congolese geschiedenis van het materiaal te onderzoeken. Door verder te kijken dan de momenten van inventie en de productiefase als intrinsiek deel van de geschiedenis van cement mee te nemen, probeer ik dat geografische onevenwicht uit te balanceren. In het eerste hoofdstuk wordt er ‘vooruit’ gekeken: naar de productie van cement in de eerste cementfabriek van Congo, de Cimenterie du Congo in Lukala. Aan de hand van drie cruciale episodes in de geschiedenis van Lukala-cement laat ik zien hoe allerlei actanten —zoals de geologische lagen, ambitieuze geologen, ontevreden arbeiders, plaatselijke koloniale bestuurders, lokale landeigenaren of zelfs de machinerie van de cementoven— een enorme invloed hadden op het eindproduct. Lukala-cement behaalde uiteindelijk zelfs teststerktes die ver boven de Belgische vereisten voor de hoogste sterkteklasse lagen. Hoewel Lukala-cement door allerlei economische processen uiteindelijk sterk begon te lijken op het cement dat in België werd geproduceerd, toont deze geschiedenis hoe het materiaal in het verleden een opmerkelijke materiële diversiteit kende. Het Congolese cement dat in Lukala werd geproduceerd had in die zin maar weinig te maken met het cement dat zich tegelijkertijd in Europa ontwikkelde. In het tweede hoofdstuk wordt deze ‘verschuiving’ van de cementgeschiedenis voortgezet. Hoewel het narratief zich grotendeels op Congolese bodem afspeelde, was er in het eerste hoofdstuk nog een erg centrale rol voor Europeanen weggelegd — het waren bijvoorbeeld Belgische investeerders en Europese ingenieurs die de fabriek in Lukala oprichtten. Het geografische zwaartepunt werd dus wel verlegd, maar de kennisclaim over de technologie blijft tot nu toe in zekere zin Europees. In het tweede hoofdstuk plaats ik de geschiedenis van cement daarom in een breder kader door ook de temporele reikwijdte van de geschiedenis van cement te vergroten. In plaats van cement te beschouwen als een nieuwe technologie die in het Europa van de 19de eeuw werd uitgevonden, beschouw ik cement als een —zij het belangrijke— ontwikkeling binnen de veel langere geschiedenis van gebrande kalk. Hierdoor krijgen andere locaties, periodes en actoren opnieuw belang in de geschiedenis van cement. In het hoofdstuk formuleer ik de hypothese dat het branden van kalk een gekende techniek was in Congo, vóór de komst van Belgische kolonialen. Hoewel in koloniale bronnen vaak wordt beweerd dat de techniek werd geïntroduceerd door spitsvondige kolonialen, zijn er veel aanwijzingen om die claim in twijfel te trekken. De Congolese geschiedenis van cement die ik heb proberen schrijven in dit eerste deel was uiteraard een belangrijk onderdeel van dit werk over de koloniale geschiedenis van beton. Niet enkel omdat cement het meest essentiële bestanddeel van beton vormt, maar ook omdat de lokale nuance die ik aan de geschiedenis van cement heb toegevoegd laat zien dat cement geen absolute Europese uitvinding was, hoe belangrijk die plek ook blijft in de geschiedenis van het materiaal. In die zin probeert dit eerste deel het idee van beton als tool of empire op losse schroeven te zetten door aan te tonen dat de absolute alleenheerschappij van Europa over technologie en wetenschap —een impliciete aanname van Headricks werk— niet zomaar kritiekloos mag worden geaccepteerd. Het tweede deel van dit proefschrift, Building Ambitions, vertrekt vanuit hetzelfde doel: kritisch proberen begrijpen of beton al dan niet kan worden geïnterpreteerd als tool of empire. Aangezien beton zo’n alomtegenwoordig materiaal is dat het nastreven van een ‘alomvattende’ geschiedenis zelfs nog zinlozer wordt dan bij andere onderwerpen, heb ik besloten om op drie casestudies te focussen. Alle drie komen ze overeen met één van de belangrijkste technologische vernieuwingen die beton onderging: de haven van Ango-Ango (1925-1930) was een erg vroege toepassing van gewapend beton in Congo; de werf van het CCC-gebouw (1950) was de eerste waar voorgespannen beton werd toegepast in Centraal-Afrika; en de Bata 300-fabriek in Kinshasa (1963-1966) was een toonbeeld van de industrialisatie van de bouwindustrie, door de verregaande standaardisatie en prefabricatie van de betonelementen waaruit het volledige gebouw werd opgetrokken. Met deze selectie van cases wilde ik onderzoeken hoe deze bouwtechnieken, die pas in Congo werden geïntroduceerd, in een Congolese context werden toegepast. Uit de gedetailleerde lezing van de specifieke bouwprocessen —het gevolg van zo’n case-based approach— bleek al snel dat bouwen in beton niet altijd even vlot verliep, hoewel de ogenschijnlijke eenvoud van het materiaal een belangrijk argument was om beton als ideaal koloniaal materiaal neer te zetten. De verschillende werven werden geteisterd door allerlei incidenten, ongevallen en complicaties. De bouw van de haven van Ango-Ango, die ik bespreek in hoofdstuk 3, is in dat opzicht misschien wel het meest spectaculaire voorbeeld. Na 5 jaar bouwen en 40 miljoen Belgische frank te hebben verspild, werden de plannen voor de betonnen aanlegkade uiteindelijk zonder enig resultaat weggeborgen. In de plaats werd er, op enkele maanden, succesvol een stalen ponton aangelegd. De case uit hoofdstuk 4 en 5, het CCC-gebouw en de Bata 300-fabriek lijken daarentegen op het eerste gezicht een succes: beide gebouwen werden gerealiseerd en maken zelfs nog steeds deel uit van het stedelijk weefsel van Kinshasa. Nochtans, door hun constructieproces nauwgezet te analyseren, wordt duidelijk dat de uitvoering van deze gebouwen toch ook verre van vlekkeloos verliep. Beide hoofdstukken laten zien hoe op beide bouwplaatsen de ongelukken en problemen zich aan elkaar rijgen. Samen tonen de hoofdstukken van dit tweede deel hoe geforceerd de interpretatie van beton als tool of empire is: hoe graag de koloniale bezetter zich ook wou tonen als staat van beton, in werkelijkheid beheersten ze het materiaal amper.